Historia języka angielskiego

Historia języka angielskiego jest jednym z moich ulubionych tematów z zakresu językoznawstwa. Mimo że angielski nie jest najczęściej używanym językiem świata – ten zaszczytny tytuł przypada językowi chińskiemu – dzięki swojej popularności i szybkiemu rozprzestrzenianiu się jest językiem oficjalnym sześćdziesięciu siedmiu krajów i dwudziestu siedmiu terytoriów zależnych. Oznacza to, że istnieje ogromne prawdopodobieństwo, że obywatele kraju, do którego wybierzecie się na wakacje, będą doskonale posługiwać się angielskim. Chciałbym przybliżyć Wam nieco historii tego niezwykle popularnego i dość łatwego języka.

Okres formowania się języka angielskiego

Po raz pierwszy o języku staroangielskim możemy mówić, kiedy zaczynamy przyglądać się Wyspom Brytyjskim w V wieku. Właśnie wtedy doszło do wyparcia wpływów Imperium Rzymskiego z terytorium przyszłej Wielkiej Brytanii przez plemiona germańskie, a w szczególności Anglosasów. Ten czas (do roku 1066, kiedy normański dowódca Wilhelm Zdobywca w bitwie pod Hastings zakończył epokę anglosaską) to czas formowania się języka i kultury przyszłego narodu angielskiego. To właśnie z czasów anglosaskich pochodzi pierwszy znany poemat, spisany całkowicie w języku angielskim – „Caedmon’s Hymn”, datowany na okres 658-680 rok. Germanie, którzy osiedlili się na Wyspach Brytyjskich, posługiwali się przede wszystkim językami z grupy języków zachodniogermańskich. Fleksja języka staroangielskiego wywodzi się z tego powodu z języków zachodniogermańskich, podobnie jak duża część podstawowego słownictwa. Chciałbym Wam jednak zwrócić uwagę na to, że nie wszystkie wpływy Imperium Rzymskiego zostały wyplenione, ponieważ mniejsza część ewoluującego języka staroangielskiego pochodzi właśnie z łaciny.

Język staroangielski

Najwcześniejsze zapisy w języku staroangielskim dokonywane były w systemie runicznym. Dopiero od VIII wieku w użyciu jest alfabet łaciński, który na przestrzeni wieków również ewoluował. Współcześni Anglicy, bez wcześniejszego przygotowania, mają ogromne problemy z odczytaniem niektórych znaków, obecnych szeroko w staroangielskich manuskryptach. Podobnie jest z gramatyką – czasowniki, rzeczowniki, przymiotniki i zaimki w staroangielskim mają różne końcówki fleksyjne, natomiast kolejność słów w zdaniu nie jest tak sformalizowana, jak we współczesnym języku angielskim. Jeżeli zaś weźmiemy pod uwagę słownictwo, około 85% słów staroangielskich już wyszło z użycia, natomiast pozostałe 15% tworzy rdzeń współczesnego języka angielskiego.

Język staroangielski, podobnie jak większość języków narodowych, dzielił się na dialekty. Językoznawcy wymieniają cztery główne dialekty, którymi posługiwano się na Wyspach Brytyjskich: zachodniosaski, kentyjski, mercyjski i northumbryjski. Nawet po V wieku, kiedy stał się oficjalnym językiem na Wyspach Brytyjskich, charakteryzował się lokalnymi wariacjami i pozostałościami po językach, jakimi wcześniej mówiły plemiona zamieszkujące konkretne regiony Wysp. Wpływ na późniejszą ewolucję tego języka miały również zapożyczenia – główne obce słowa pochodzą z języków celtyckiego, staronordyjskiego i łaciny.

Uważam, że właśnie język staronordyjski miał największy wpływ na usystematyzowanie języka staroangielskiego – źródła naukowe są pod tym względem zgodne. Przede wszystkim wpływy staronordyjskiego sprawiły, że nieuporządkowana struktura zdania nabrała konkretnej kolejności. Sposób komunikowania się Anglosasów z Wikingami jest również przyczyną, dla której wyrazy w języku staroangielskim zatracały powoli końcówki fleksyjne. Językoznawcy zgadzają się, że rezygnacja z deklinacji sprawiła, że kultura anglosaska zyskała w kontaktach międzynarodowych, nie tracąc nic, ze swojej unikalności. Język staroangielski również zyskał wiele na pozbyciu się z użycia trudnych końcówek – stał się bardziej bezpośredni, był prostszy, a przez to silniejszy. To właśnie wpływ języka staronordyjskiego był przyczyną ewolucji staroangielskiego w język średnioangielski.

Skoro opowiadam Wam o języku staroangielskim, nie mogę nie wspomnieć o przykładach literatury zapisanej w tym języku. Do czasów współczesnych przetrwało około czterystu dzieł, pochodzących z czasów anglosaskich, z których najważniejszym jest „Beowulf”. Ten aliteracyjny poemat powstał najprawdopodobniej w latach 975-1025. Nie jest, niestety, znane nazwisko autora tego poematu. Jedyna pochodząca z tamtego okresu kopia manuskryptu jest przechowywana w Bibliotece Brytyjskiej – jednej z największych bibliotek na świecie.

Współcześnie język staroangielski jest czasami wykorzystywany w literaturze. Najbardziej znanymi przykładami autorów wykorzystujących staroangielskie słowa w swoich utworach są J.R.R. Tolkien, Alistair Campbell czy Ransom Riggs. Osobom zainteresowanym tematem zdradzę, że istnienie również wersja Wikipedii prowadzona w staroangielskim.

Język średnioangielski

Od roku 1066, czyli od najazdu Normanów na Wyspy Brytyjskie, do wieku XV mamy do czynienia z językiem średnioangielskim. W stosunku do staroangielskiego zmianom uległy słownictwo, gramatyka, wymowa i ortografia.

Jeżeli chodzi o wymowę, doszło do uproszczenia języka. Wypunktuję Wam najważniejsze zmiany ewolucyjne, jakie przeszedł:

• przede wszystkim staroangielski dwuznak „ae” (æ) połączył się z głoską „ɑ” i został zastąpiony przez „a”;
• jeżeli wiecie, czym są spółgłoski szczelinowe, powinniście się dowiedzieć, że w staroangielskim one nie funkcjonowały – pojawiły się dopiero w średnioangielskim;
• staroangielskie dwugłoski (dyftongi) zostały zastąpione monogłoskami (monoftongami); dyftong to bardzo ciekawe zjawisko, które występuje również w języku polskim – polega na „ślizgu”, z jakim wymawia się długą, pojedynczą samogłoskę w taki sposób, że ludzkie ucho słyszy dwie różne samogłoski, ale w piśmie są zapisane jednym znakiem (np. auto, Europa);
• utrata tak zwanej szwy, czyli jedynej samogłoski średniocentralnej (znajdującej się w samym środku diagramu samogłoskowego). Jest to trudne zagadnienie z zakresu fonetyki, ale mogę je Wam wytłumaczyć na przykładzie: w wymowie słowa every środkowa szwa zanika i wyraz wymawia się „evry”.

Jeśli chodzi o deklinację, oficjalnie na początku okresu używania języka średnioangielskiego istniały cztery przypadki: mianownik, dopełniacz, celownik i biernik, natomiast nie różniły się one wyraźnie zapisem końcówek fleksyjnych. Na bardzo wczesnym etapie ewolucji średnioangielskiego, zapomniany został celownik (dative). Przetrwał natomiast dopełniacz, który funkcjonuje w niektórych przypadkach we współczesnym języku angielskim jako jedyny przejaw odmiany fleksyjnej – dopełniacz saksoński, czyli possessive -s.

Język średnioangielski ewoluował następnie do języka wczesnego nowoangielskiego, natomiast Szkoci powoli wykształcali własną odmianę językową z dialektu northumbryjskiego.

Język wczesny nowoangielski

Okres językowy na Wyspach Brytyjskich przypadający na lata 1440-1650 nazywa się okresem języka wczesnego nowoangielskiego. Charakteryzuje się on przede wszystkim silnym procesem standaryzacji języka. Może Was zainteresować, że wszystkie dzieła Williama Szekspira pisane są właśnie językiem wczesnym nowoangielskim.

W XV wieku w języku angielskim doszło do procesu, który określa się w fonetyce jako wielką przesuwkę samogłoskową (Great Vowel Shift). Doszło do ustandaryzowanej zmiany wymowy długich samogłosek, co jest bezpośrednią przyczyną różnicy w wymowie i zapisie ortograficznym słów w języku angielskim.

Do ogromnych zmian doszło w ortografii w XVII wieku:

• znaki u i v do roku 1630 były zapisem tej samej litery; dopiero po 1630 roku u stało się zapisem samogłoski, a v spółgłoski;
• podobnie było ze znakami i oraz j – dopiero po 1630 roku zostały rozdzielone na spółgłoskę i samogłoskę;
• pojawiło się nieme b – przykładami mogą być wyrazy debt czy subtle;

Interesującym zjawiskiem języka wczesnego nowoangielskiego jest zaimek thou. W rzeczywistości jest to zaimek osobowy drugiej osoby liczby pojedynczej (współcześnie – you). Obecnie tego zaimka używa się jako archaizmu i można go znaleźć w literaturze stylizowanej na staroświecką. Stąd też bierze się wyrażenie „know thyself”, czyli „znaj siebie”.

Współczesny język angielski

Obecnie, język angielski zapisywany jest przy użyciu dwudziestu sześciu ustandaryzowanych liter alfabetu łacińskiego. Tym językiem posługuje się około miliarda ludzi na Ziemi, z czego w przypadku 1/3 jest to język ojczysty, a 2/3 jest to drugi język. Dialekty języka angielskiego obejmują m.in. amerykański angielski, brytyjski angielski, australijski, kanadyjski, karaibski, nowozelandzki, południowoafrykański i wiele innych.

Podstawowymi cechami, które odróżniają współczesny język angielski, od wcześniejszych odmian ewolucyjnych są:

• wykorzystanie przedimka określonego „the” stało się opcjonalne;
• wiele czasowników nieregularnych zostało ustandaryzowanych do form regularnych;
• w dużej mierze z czasu przyszłego wyeliminowano słowo „shall”;
• z użycia całkowicie wyszedł zaimek osobowy „thou”, który zastąpiono zarówno w liczbie pojedynczej, jak i mnogiej słowem „you”;
• w powszechnym użyciu jest dopełniacz saksoński, którego do tej pory używano wyłącznie w przypadków dopełniaczy określających ludzi.

Dotychczas w alfabecie języka angielskiego występowała litera thorn (Þ), która została zastąpiona dwuznakiem th, w związku z ustandaryzowaniem angielskiego zapisu, który teraz wykorzystuje znaki alfabetu łacińskiego.

 

Jak sami widzicie, język angielski na przestrzeni wieków przeszedł bardzo dużo zmian. Współcześni Brytyjczycy nie są w stanie przeczytać pisanego czy zrozumieć mówionego języka staroangielskiego, a również ze średnioangielskim mieliby problemy. Wpływy staronordyjskie na usystematyzowanie języka angielskiego sprawiły, że współcześnie można dostrzec podobieństwa między językiem angielskim i duńskim oraz angielskim i flamandzkim. Na pewno również zwróciliście uwagę na ilość zapożyczeń, które występują w innych językach, a pochodzą właśnie z angielskiego. Ile razy słyszeliście słowo „randomowy” zamiast „losowy”, „OK” zamiast „tak” albo „to nie fair” zamiast „to niesprawiedliwe”. Mimo tego, że mamy w języku polskim wyrazy dokładnie oddające znaczenie tego, co chcemy powiedzieć, często odwołujemy się do krótszych, prostszych słów pochodzących z języka angielskiego.

Fonetyka, historia i ewolucja języka angielskiego są bardzo ciekawym tematem, natomiast żeby go dobrze zrozumieć, należy najpierw przyswoić sobie podstawowe informacje z zakresu fonologii, do czego Was bardzo zachęcam. Taka wiedza  pozwoli Wam zrozumieć nie tylko wymowę języka angielskiego, ale będzie stanowić solidne podstawy do nauki innych języków obcych.